COLUMN
door: Rinus van der Heijden

Hanaan as-Sjaikh is een Libanese schrijfster, die ervoor heeft gekozen tijdens de burgeroorlog in Beiroet te blijven. Ze schreef er in 1992 een prachtig boek over: ‘Beiroet Blues’. Dat blues staat er niet zomaar. In het woord zit van oudsher alle ellende die een mens over zich uitgestort kan krijgen. Maar bij blues denk je ook aan grote vertolkers, zoals Billie Holiday, die in ‘Beiroet Blues’ enkele keren opduikt en waaraan Hanaan as-Sjaikh de volgende prachtige regels, als een liefdevolle ode, wijdt:

Zodra ik Roehiyya’s (een vriendin van de schrijfster) armen om me heen voelde, kwam jouw glimlachende gezicht weer terug in mijn herinnering. Jouw gezicht, Billie Holiday. Sinds ik verslingerd aan je ben geraakt, doe je me denken aan Roehiyya. Jullie komen beiden voort uit de aarde: jij uit distels en de wortels van de katoenplanten en zij uit stenen, gruis en rood zand. Jij bent gevormd door de zon en het vochtige klimaat, zij door de zon en de hete, droge winden. De aarde heeft jullie gevoed met zijn verdriet. Jullie zijn omhoog geschoten, omdat jullie verlangden naar regen. Al snel ontdekten jullie de waarheid en jullie hebben beiden op jonge leeftijd mannen liefgehad. Jij luisterde naar de stemmen van de blueszangeressen op zwarte grammofoonplaten. En zij luisterde naar de stemmen van de moëddzins en naar oude Arabische gezangen en rouwliederen. Geen van beiden hebben jullie je toevlucht tot de pen gezocht; jullie schrijven je gedachten in je hoofd. Het contact met de wereld en alles wat daar gebeurt, heeft jullie gevoelige ziel gekwetst. Jullie bezingen de realiteit zoals jullie haar beleven, niet zoals jullie je voorstellen in je dromen. Soms komt je stem half sluimerend uit je keel, nadat al je ledematen in slaap zijn gevallen. En de stem van Roehiyya? Ik zal mezelf niet herhalen. Roehiyya heeft jouw stem.

Als dit geen blues is! Hieruit klinkt Hanaan as-Sjaikhs onvoorwaardelijke liefde door voor Billie Holiday en tegelijkertijd slaat ze ermee een brug naar de westerse en háár oosterse, door oorlog geteisterde wereld. Die discrepantie tussen west en oost wordt in ´Beiroet Blues´ prachtig geschetst. Salman Rushdie noemde het boek niet voor niks Hanaan as-Sjaikh’s beste.

Het ligt natuurlijk zeer voor de hand, dat in een boek dat in het Midden-Oosten speelt de islam een belangrijke rol inneemt. Toen ik het boek uit had, wierp dat bij mij weer eens de vraag op: kun je überhaupt nog wel om welke godsdienst dan ook, heen? Elk facet van het leven is ermee vergiftigd. Of je het nu hebt over cultuur, maatschappij, politiek, geschiedenis, filosofie en zelfs natuurwetenschappen, altijd duikt er wel ergens een god op. Als je niet gelooft, word je daar doodziek van. Zo vergaat het mij tenminste.

Wat zou de wereld er anders en vooral beter uitzien, als we het met z´n allen zouden doen zonder god. ‘Dieu c’est le mal (God is het kwaad)’, schreef de Franse filosoof Pierre-Joseph Proudhon, een van de eerste anarchistische denkers, anderhalve eeuw geleden al. En zo is het maar net. Al die oorlogen, verkrachtingen, massamoorden, kersteningen, ze werden en worden altijd maar weer goedgepraat met een beroep op een god. Er is een christelijke, die het Oude en Nieuwe Testament beheerst. Als je die boeken ooit hebt gelezen, kom je erachter waar al die barbaarsheden vandaan komen, die door de hele geschiedenis en nu nog altijd uit naam van god worden bedreven.

Het is daarbij onvoorstelbaar, dat volwassen mensen nog op dezelfde manier geloven als in hun kindertijd. Toen was het Sinterklaas die hun een schijnwereld beloofde, nu een god.

Nederland is een van de landen, waar politiek wordt bedreven door een partij die dat doet uit naam van god. Daarbij mag je ook geloven dat het ooit nog goed komt met dit land. Weten - het tegenovergestelde van geloven - is een ander ding. Doe je dát, dan weet je zeker dat dat nooit het geval zal zijn. Evenmin als alles wat je denkt te krijgen – leven na de dood bijvoorbeeld – als je maar gelooft.

De grootste verworvenheid van de (westerse) mens is de vrijheid. Vrijheid om over je eigen leven en handelen te beslissen. Vrijheid om je niets van boven op te laten leggen, om autonoom en naar eigen denken te leven. Lees er de boeken van B. Traven maar eens op na, over geknechte indianen die strijden voor hun vrijheid. Het is dezelfde vrijheid die Billie Holiday en al die andere grote jazzmusici heeft gemaakt tot wat ze zijn. In die zin is de liefde van Hanaan as-Sjaikh voor Billie Holiday zo begrijpelijk. Die liefde gaat over alle landsgrenzen heen.

Het zou derhalve de vrijheid van ’s mensens geest moeten zijn die de wereld beheerst, niet de godsdiensten. Maar daar is een ander belang mee gediend. Een puur menselijk: geld.