INTERVIEW
door: Stefan de Graaf









Erik Scherder: "Muziek heeft een unieke waarde en levert een unieke bijdrage aan het brein." Foto © Bob Bronshoff.


Het is een wat regenachtige ochtend en waar de meesten het openbaar vervoer of de auto zouden nemen naar het werk neemt Professor Erik Scherder (1951) de fiets. Bewegen is goed voor het brein en daar is zelfs deze dagelijkse fietstocht niet genoeg voor. We moeten ons brein continu uitdagen, stelt hij, en dat doen we niet alleen door voldoende te bewegen maar ook bijvoorbeeld door muziek te maken en naar muziek te luisteren. We spreken Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie aan de Vrije Universiteit en bekend van DWDD en Universiteit van Nederland, over wat muziek doet voor ons brein, over het brein van de musicus die improviseert, het belang van muziek voor je empathische vermogens en de bijdrage van muziek aan je gezondheid én die van organisaties.

Emoties
In ons dagelijkse leven laten we onze stemming en emoties bewust en onbewust beïnvloeden door muziek. Heel normaal zouden we zeggen, maar voor (neuro)wetenschappers blijft het toch vooral een raadsel hoe het kan dat we emoties ervaren door muziek. Erik Scherder: “Hoe komt het dat muziek je stemming zo sterk kan beïnvloeden? Hoe kan het dat muziek juist die verfijndere gevoelens, zoals nostalgie, vreugde en tederheid kan oproepen? Dat is helemaal niet zo gemakkelijk te verklaren. Oké, niet gemakkelijk maar wel superbelangrijk want muziek is daar uniek in. Je kunt ook door een film geëmotioneerd raken, maar dat is toch anders.” Van een film zonder muziek, soundtrack of geluidseffecten blijft inderdaad maar weinig over en film kijken doe je niet een hele dag. Erik Scherder: “Laat degene maar opstaan die mij kan vertellen dat er iets anders is dat dit ook kan oproepen.’

  
Stills uit de 3D-animatie*. Blauw/paars: taalgebieden voor ritme. Geel: ideeën. Groen: samenspel. Paars en paarsbruin: complexe handelingen, motorische gebieden voor o.a. motorische controle.

Als we Scherder vragen wat de samenhang is van muziekimprovisatie en het brein pakt Erik Scherder z’n laptop erbij om een 3D-animatie* te laten zien van het brein. Hij laat de gebieden zien die actief zijn bij improvisatie: “Dit is het gebied voor het creëren van eigen ideeën, daar zie je de taalgebieden die belangrijk zijn voor het ritme, gebieden die belangrijk zijn voor samenspel kun je hier zien en dit gebied is beroemd voor het uitvoeren van complexe handelingen. En hier zie je de primaire motorische gebieden voor de motorische controle. Als je improviseert voer je geen geplande acties uit, maar eerder onbewuste handelingen en vloeiende bewegingen waar deze motorische gebieden een cruciale rol bij vervullen.”

Beloningssysteem
In de flow raken tijdens je werk, plezier hebben in wat je doet, je prettig voelen. Scherder noemt ze om aan te geven wat het belang is van het beloningssysteem op ons functioneren. Als dat beloningssysteem geactiveerd wordt dan ervaar je meer plezier, voel je je prettiger en gemotiveerder. Het verband met muziek wordt me duidelijker: “Muziek kan dat beloningssysteem activeren en dat gebeurt alleen bij muziek waar jij dol op bent en waar je van houdt. Jouw favoriete muziek kan die netwerken activeren. Tijdens lezingen stel ik regelmatig de vraag welk type muziek meer netwerkactiviteit laat zien. Rachmaninoff en Usher? Wat zou je denken? Het aardige is dus dat het niet afhankelijk is van naar welk type muziek je luistert, maar waar je van houdt.” En dat is nog niet alles. Scherder vervolgt: “En weet je wat nu het mooie is? Het zijn precies die netwerken die we ook nodig hebben bij cognitieve functies, zoals efficiënt denken, plannen of besluiten maken. Dus die cognitieve functies die kunnen bijdragen aan een verhoogde productiviteit.”











"Muziek heeft een positief effect op je bloeddruk en op het hartvaatstelsel."


“En creativiteit”, voegt Erik Scherder er aan toe. Creativiteit is voor organisaties mooi meegenomen, want nieuwe ideeën kunnen zorgen voor innovatie. Hoe houd je je organisatie creatief en vitaal? Scherder: “Organisaties vragen zich af hoe ze hun mensen gezond houden, hoe ze hun mensen zowel fysiek als mentaal in conditie houden. Dat voldoende beweging daaraan bijdraagt is gemakkelijk te begrijpen. Maar muziek doet dat ook en op een unieke manier. Als je naar de literatuur kijkt dan is het helder dat muziek bijdraagt aan je gezondheid. Muziek heeft een positief effect op je bloeddruk en op het hartvaatstelsel. Literatuur laat bijvoorbeeld zien dat zingen leidt tot een toename van afweerstoffen (immunoglobuline) en het verbetert je weerstand (auto-immuunsysteem). Je maakt een stofje aan (oxytocine) dat je empathischer maakt. En door bijvoorbeeld samen te zingen of muziek te maken moet je synchroniseren, je moet op elkaar afstemmen zodat het als één geheel klinkt, dat brengt weer bonding met zich mee. Als ik in organisaties spreek over de verrijkende werking van muziek dan vraag ik het publiek wat ze eventueel tegenhoudt om open te staan voor muziek. Waarom laat u muziek niet meer toe?”

Vitaliteit en gezondheid wordt op de proef gesteld door het gebruik van iPads, iPhones, apps en games en dat kan nadelige gevolgen hebben voor het brein: “Ik wil niet zeggen dat vroeger alles beter was, maar wat je ziet is dat de jeugd van nu op empathisch gebied achterblijft bij vroeger. Toen had je tijdens het buitenspelen vreugde, ruzie, lol, je brak eens een arm, je speelde samen. Dat is allemaal verrijking. Door de toename van allerlei digitale middelen zie je een verarming als het gaat om empathie.” Hoe belangrijk die vitaliteit is voor later wordt duidelijk als Scherder laat zien hoe het brein zich in de loop der tijd ontwikkelt: “Als je kijkt naar het ouder wordende brein dan zie je met name in het gebied van de prefrontale cortex de grootste kwetsbaarheid. Als je ouder wordt gaat dit gebied als eerste achteruit met als gevolg dat je minder motivatie hebt, je minder initiatief neemt en je flexibiliteit afneemt. Je wordt minder vitaal. Dus hoe zorg je ervoor dat je dat gebied superactief houdt?”











"Muziek kan een prachtige basis leggen waaruit zich veel kan ontwikkelen."


Uitdagen
“Door het uit te dagen, het brein heeft uitdaging nodig!”, antwoordt Erik Scherder op energieke toon. Hij vervolgt: “Het brein wil verrijkt worden. Als we kijken naar muziek, of je nu een instrument bespeelt, zingt of naar muziek luistert, dan is dat een ultieme vorm van verrijking. Netwerken in het brein worden actief en dat zijn hele grote netwerken die door het hele brein lopen, van voor naar achter. Het zijn dezelfde netwerken die je nodig hebt bij je cognitieve functies, zoals het maken van beslissingen en efficiënt denken. Als je jong bent en je begint met zingen of het bespelen van een instrument dan ga je daar je hele leven profijt van hebben. Maar ook als je er op latere leeftijd mee begint heeft dat een positief effect. En bekend is dat muziek stress verlagend werkt, het kan je een gevoel geven van winnen, waardoor je tegen jezelf zegt: ‘Yes, ik kan er tegen aan, ik kan winnen!’. En neem nou weer die empathie. Kinderen met autisme hebben baat bij muziek, door muziek wordt hun empatisch vermogen gestimuleerd. Ook daar is muziek een heel krachtig middel.”

Wondermiddel
Maar word je nu per definitie empathischer van muziek of worden basisschoolkinderen nu beter in rekenen en taal als ze muziekles krijgen? Zijn musici dan altijd empathischer? Die vragen liggen voor de hand. Maar misschien zijn we inmiddels wat te veel doorgeschoten in het efficiëntiedenken en de hapklare oplossingen. Erik Scherder antwoord nuchter: “Je kunt niet zo simpel stellen dat het één een positief effect heeft op het ander als een oorzaak en gevolg. Muziek verrijkt aan de basis. Tijdens lezingen die ik geef zie ik wel vaak een combinatie van het één en het ander. Als ik tijdens lezingen het publiek vraag wie er muziek speelt dan valt het me op dat gemiddeld genomen CEO’s vaker een instrument bespelen. Het is opvallend. Maar je kunt niet zeggen dat je door muziek beter gaat presteren op een bepaald gebied. Daar is natuurlijk training voor nodig. Je wordt ook geen andere persoonlijkheid of de beste wiskundige door muziek. Ga muziek niet zien als een wondermiddel of als een vervanging van iets anders. Muziek heeft een unieke waarde en levert een unieke bijdrage aan het brein. Dat is mijn punt. Het kan verrijken op cruciale gebieden. Het kan een prachtige basis leggen waaruit zich veel kan ontwikkelen. Muziek verrijkt.”