BOEKBESPREKING

Zelfportret als neger – Martin Schouten
Roman
pagina’s: 256
verschenen: 2006
uitgever: Nieuw Amsterdam Uitgevers
website: www.nieuwamsterdam.nl/martinschouten
door: Koen Graat

 ‘Jazz was een minderheidsmuziek, is dat trouwens nog steeds. Jazz eist iets van je en je krijgt er weinig anders voor terug dan muzikale kicks. Mozart geeft maatschappelijke status…’

Zwarte geschiedenis door een blanke bril

Het (blanke) hoofdpersonage Marten uit Zelfportret als neger van Martin Schouten heeft een fascinatie voor de Afro-Amerikaanse cultuur. Marten is beginnend journalist en heeft samen met zijn studievriend Willem bijna een obsessie voor alles wat met zwart en Amerika heeft te maken. De vrijheidsstrijd van Martin Luther King en Malcolm X, de Afro-Amerikaanse literatuur en vooral de zwarte muziek: blues, gospel, soul en…jazz. Als bezetenen jagen ze alles na wat met Amerika en jazz te maken heeft in het Amsterdam van de jaren zestig. Anekdotes over haantjesgedrag van Don Byas en Ben Webster, een uitgebreide discussie over de blinddoektest van Roy Eldrigde, het drankgebruik van Coleman Hawkins en tal van andere anekdotes worden beschreven.

De vrienden praten, eten, slapen en drinken jazz. Totdat, zoals zo vaak gebeurt, Willem een relatie krijgt met een vrouw waar Marten niets van moet weten en de twee ieder een eigen weg gaan. Het bloed kruipt echter waar het niet gaan kan en jaren later ontmoeten Marten en Willem elkaar in het Bimhuis. De relatie is weer als vanouds en ze besluiten met zijn tweeën naar de Verenigde Staten te reizen, waar Willem zijn manuscript hoopt af te ronden, een werk waarin allerlei aspecten van de Afro-Amerikaanse cultuur worden beschreven. Vlak voor aanvang van de reis overlijdt Willem. Marten besluit als eerbetoon aan zijn vriend toch naar de VS te reizen en de afgesproken mensen en plaatsen te bezoeken.

Wat Zelfportret als neger zo interessant maakt, is dat Schouten ondanks zijn fascinatie voor de zwarte cultuur altijd de keerzijde van de medaille toont. Nooit vervalt hij in opzichtige kritiek of voorspelbaar medelijden. Natuurlijk heeft het kolonialisme diepe wonden achtergelaten in Afrika. Een verleden waarvoor Europa zich niet genoeg kan schamen. Maar de aanklacht dat de huidige Afrikaanse problemen volledig op Europa te verhalen zijn, zou een simplificatie van de werkelijkheid zijn. Waarom lukt het de Aziaten, toch onderworpen geweest aan hetzelfde imperialisme, wel om economieën uit de grond te stampen waar het Westen met argusogen naar kijkt?

Europeanen, en zeker ook Nederlanders, vervoerden negerslaven van Afrika naar Amerika. Te erg voor woorden natuurlijk, maar ze kochten de negers wel van andere negers. Zo knus was het in Afrika dus ook weer niet. En waarom worden de blanke slaven bij officiële plechtigheden niet herdacht? Hoofdpersoon Marten: ‘Een miljoen Europeanen zijn tussen 1500 en 1800 tot slaaf gemaakt in Noord-Afrika, onder wie een flink contingent Nederlanders. Dus wat nou Nationaal Monument als je die er niet bij betrekt?’

De dingen zijn misschien minder zwart-wit dan ze aanvankelijk lijken, waarmee Schouten zeker niets goedpraat. Integendeel hij erkent het leed en gaat er naar op zoek. Zijn hoofdpersonage reist naar de Verenigde Staten. Marten loopt rond in het Harlem waar het ooit allemaal gebeurde op het gebied van jazz. Hij bezoekt Jamestown waar veel slaven voor het eerst aan het Amerikaanse land gaan en hij reist naar het diepe Zuiden waar mensen praten over rassenkwesties en steun zoeken in kerken waar gospel wordt gezongen.

Zelfportret als neger is geen groots literair verhaal. Schouten heeft de roman vooral als vorm gebruikt om een situatie te schetsen. Een situatie van de neger die ongevraagd terecht komt in de nieuwe wereld en daar een eigen weg en cultuur zoekt. En laat jazz nu een van die prachtige dingen zijn die daaruit is voortgekomen.