ACHTERGROND
door: Mischa Andriessen

Sun Ra, de in 1993 overleden naamgever van het gelijknamige Arkestra.

Sun Ra werd op 22 mei 1914 als Herman Poole Blount geboren in Birmingham in de staat Alabama. Het talent van de pianist wordt snel onderkend en al op jonge leeftijd maakt ‘Sonny’ zoals hij wordt genoemd, deel uit van diverse bigbands waaronder die van Fletcher Henderson, een vooraanstaande bandleider.

ZXZW, dat staat voor Zuid tot Zuidwest, wil een staalkaart zijn van independent culture, onafhankelijke cultuur. Daarmee worden kunstvormen aangeduid die niet zijn geboren uit commerciële oogpunten. Belangstellenden kunnen het best door de Tilburgse binnenstad gaan zwerven en zien wat op hun weg komt. Ze hoeven daarvoor alleen maar hun hoofd open te stellen. Het programma vermeldt 250 acts en daarmee is het festival tot aan zijn plafond gekomen. ZXZW duurt een week en wordt op zondag 21 september afgesloten.

Tussen de veelheid aan – veelal onbekende – namen valt die van het Sun Ra Arkestra op. Het orkest van de in 1993 overleden magische leider Sun Ra treedt maar liefst zes keer op. Jazzenzo schetst hieronder een portret van deze unieke figuur in de wereld van jazz- en improvisatiemuziek.

De zeer serieuze Sonny Blount verkiest het bestuderen van bijbelteksten en boeken over het oude Egypte boven het liederlijke artiestenleven. Zijn gewoonte om bandgenoten vermanend toe te spreken over hun losbandige omgang met vrouwen en het onmatig gebruik van drank en dope brengt hem bovendien nog dieper in een isolement. De jonge toetsenist brengt veel tijd in eenzaamheid door. Tijd die hij benut om zich behalve in de geschiedenis van farao’s ook in het occultisme te verdiepen en te experimenteren met muziek die afwijkt van het repertoire dat hij avond aan avond speelt. Hij is een van de eersten die de Hammond Solovox koopt, een heel vroege versie van het inmiddels alom bekende keyboard. Zijn liefde voor elektrische piano’s, orgels, keyboards en synthesizers is een blijvende, maar zijn pionierswerk op dat gebied verdringt de piano niet. Ra blijft beide bespelen, vaak tegelijkertijd.

 
Drie maal Sun Ra, met in het midden 'Space is the Place'

Schaars
De jaren van recessie en de Tweede Wereldoorlog maken een einde aan de ooit zo bloeiende bigbandcultuur en het werk wordt schaars. Als gewetensbezwaarde verdwijnt Sonny Blount een tijdje achter de tralies. Niemand weet zich raad met deze zonderlinge figuur waarin geen greintje kwaad steekt.

Daarna vestigt hij zich teleurgesteld en beschadigd in Chicago en speelt daar, zoals zoveel jazzmusici, een schamele gage bijeen in duistere nachtclubs en bordelen. Zijn naam is op zeker moment veranderd in Le Sun Ra en uiteindelijk kortweg in Sun Ra. In 1957 brengt hij zijn eerste lp uit: ‘Jazz by Sun Ra’ waarop hij zich meteen ook als dichter manifesteert. Een eerder met de fameuze violist Stuff Smith opgenomen single ‘Deep Purple’ verschijnt pas veel later op plaat.

Rond die tijd heeft hij al de basis gelegd voor zijn orkest dat net als Ra zelf in diens lange carrière vele verschillende namen krijgt. De traditionele zwarte smokings maken gaandeweg plaats voor outfits waarin Sun Ra’s grote liefdes; het oude Egypte en ruimtevaart zichtbaar worden. Aanvankelijk worden de kostuums alleen bij optredens gedragen, maar na verloop van tijd gaan leden van het Arkestra in deze kleren ook de straat op.

Geld en werk heeft Ra zijn muzikanten jarenlang niet of nauwelijks te bieden. Desondanks blijft een aantal van hen de eigenzinnige bandleider tot het einde toe trouw. Een van hen is tenorsaxofonist John Gilmore. Een zeer begenadigd musicus die door John Coltrane een van zijn belangrijkste inspiratiebronnen werd genoemd. Gilmore heeft een paar platen met anderen zoals Clifford Jordan, Paul Bley en Andrew Hill opgenomen, maar zich verder volledig ten dienste van Sun Ra opgesteld.

Devotie
Hij was niet de enige. Veel muzikanten oefenden jaren achtereen elke dag op de unieke manier van samenspel die de bandleider voorstond, maar waarover hij weinig losliet. De devotie van deze bandleden is fenomenaal te noemen. In 1996, drie jaar na Sun Ra’s verscheiden, bezocht journalist Rudie Kagie Marshall Allen, die na Sun Ra’s dood het Arkestra leidt en James Jackson die vanuit wat Kagie ‘het sterfhuis van de jazz’ noemde, het Arkestra bijeen probeerden te houden. Allen toont aan de verslaggever een rot gebit vol zwarte stompjes: “Er was geen geld voor een ziektekostenverzekering. En nog steeds kan ik me niet veroorloven om naar de tandarts te gaan. Mijn leven bestond uit toewijding aan de muziek; ik zou me nergens beter hebben kunnen ontwikkelen dan hier.”


Marshall Allen (l) is de huidige leider van Sun Ra Arkestra. Foto rechts: de in 1995 overleden saxofonist John Gilmore

Een van de vele geheimen van Sun Ra’s muziek is dat hij zijn composities en muzikale concepten op maat maakte voor de muzikanten die hij tot zijn beschikking had. Lang niet iedereen in het als een commune levende Arkestra had het talent van Gilmore en Allen en toch klonk de band als een hechte eenheid terwijl de musici voor een belangrijk deel improviseerden. De liefdevolle betrokkenheid en discipline die Sun Ra van zijn discipelen eiste en kreeg, is legendarisch. Over hoe hem dat lukte, bestaan de meest uitzinnige verhalen. Een journalist die de leefgemeenschap eens bezocht, trof daar een van de muzikanten in een kooi aan. Smekend om eten.

Veel componisten hebben een ‘signature disc’, één compositie of plaat waarop precies te horen is wie ze zijn en waar ze voor staan. Niets kenmerkt Sun Ra beter dan dat zo’n plaat níet bestaat. De compilatie ‘The Singles’ bevat bijvoorbeeld negenenveertig nummers die door Sun Ra over een periode van bijna dertig jaar op single werden uitgebracht. Het is een allegaartje van stijlen dat laat horen dat Sun Ra in dezelfde tijd dat hij met vrijere vormen en collectieve improvisatietechnieken experimenteerde, genregetrouwe blues en teenieboppermuziek maakte én uitbracht. Zijn oeuvre is vergeven van opmerkelijke uitstapjes naar andere stijlen en vérstrekkende experimenten.

Ondanks die grote variatie is er wel een aantal basiselementen dat veelvuldig terugkeert. Vooral de live-opnamen laten een zich herhalend patroon zien. Zo beginnen concerten meestal met uitzinnig drum- en percussiewerk. ‘As all marines are Riflemen, all members of the Arkestra are percussionists’ staat op de hoes van de cd ‘Space is the place’ te lezen. Het minutenlang getrommel was een manier om het publiek vast in extase te brengen en om de muzikanten op een golflengte te krijgen voor de improvisaties die zouden volgen.

Space chants
Een onderdeel dat ook zelden ontbreekt, zijn de zogeheten ‘space chants’, medley’s van nummers uit Ra’s repertoire met pakkende teksten die makkelijk door het publiek konden worden meegezongen en daarmee een sfeer van eenstemmigheid creëerden.

Het allerbelangrijkste aan Sun Ra’s muziek is echter haar sound. Ra prefereerde extremen. Veel baritonsaxofoon en trombones voor een flinke dosis laag. De trompetten en altsaxen speelden daarentegen veel en graag in het hoge register. Ergens daar tussenin zat Ra zelf met de hallucinerende klanken die zijn toetsenarsenaal voortbracht. Het is muziek die overrompelt. Sensationeel, in die zin dat de muziek in alle vezels van het lijf te voelen is.

Dit is een verkorte versie van het artikel ‘Verbeelding als vluchtweg’ dat in Rekto Verso verscheen. Zie www.rektoverso.be of

Het Sun Ra Arkestra treedt op 15, 16, 17, 18 en 20 september op in muziekpodium Paradox in Tilburg en op 21 september in de Muzentuin achter Concertzaal Tilburg.

Kaarverkoop ZXZW via Ticket Service bij de grotere postkantoren, de grotere Free Record Shops, VVV's en GWK's, 0900-3001250 (45 ct.p.m), www.ticketservice.nl, AUB Ticketshop en de bekende voorverkoopadressen. Er zijn zowel weektickets, weekendtickets als dagtickets verkrijgbaar.

• Zie voor meer informatie en programmering over het festival ook www.zxzw.nl, http://zxzw.wordpress.com, www.myspace.com/zxzwtilburg, www.youtube.com/zxzwtilburg en http://www.last.fm/user/zxzw
• Muziekpodium Paradox - Poppodium 013
• Website Sun Ra Arkestra