Jazz gaat over ruimte. En over tijd. Zonder timing is alles waardeloos. Tijd en ruimte zijn de echte grondstoffen van de Jazz. Veel meer dan de noten, de instrumenten of al het andere er omheen. 
Ook in het werk van Karel Appel, een van mijn andere grote liefdes, zie je de zorgvuldige samenwerking van diezelfde grondstoffen. Appel schilderde zijn meest woeste werken nat-in-nat. Alla prima in knappe taal. Een techniek die precies klinkt zoals ie op je netvlies verschijnt. Het is de ultieme manier om de energie en beweging van de tijd te vangen in cadmium rood, marine blauw of Napels geel. Bij nat in nat komt het aan op timing. Is die niet goed dan wordt het een zinloze bruine brij. Verf als gestolde tijd. 
Miles Davis speelde in feite ook nat in nat. 
Alles werd in een keer opgenomen met alle geniale gevolgen van dien. 
Veel musici nemen tegenwoordig laagje voor laagje op. 
Eerst bas en drums, dan toetsen en gitaar om pas als laatste de solist heel voorzichtig toe te voegen. Foutloos in honderd keer. Vertaald naar de schilderkunst komt het neer op Vandaag de polder morgen het paard. Er zijn natuurlijk hele volksstammen die op die manier werken maar het meest spectaculaire speelt zich juist af in de ruimte daartussen. Die waarin je met je hele wezen langs de afgrond scheert en verdwaasd in het oneindige staart om dan ineens op een nooit vermoedde parel te stuiten. 

In de Jazz is die tussenruimte van niemand en van iedereen zonder dat dat elkaar tegenspreekt. 
Die ruimte is net zo goed van jou als van iemand anders. Het lijkt paradoxaal maar feit is dat je jezelf alleen volledig kunt ontplooien als je een ander zoveel mogelijk ruimte toestaat. Integriteit is hierbij het sleutelbegrip. Als je smokkelt ben je af. Het is wel heel knap hoor is dan het hoogst haalbare. 
De kunst schuilt hem in het individuele vermogen om snel te kunnen schakelen. Van solist naar begeleider en andersom. In oprechte kunst bevinden iets doen en tegelijkertijd iets laten zich aan dezelfde kant van het spectrum. Hoe meer je geeft, hoe meer je ontvangt.

Aanvankelijk leek het voor sommigen of Armstrong iets afbrak toen hij de vroege jazz van 1900 hervormde met soli, breaks, swing en wat al niet meer. Sommige critici spraken er schande van. 
He’s trying to play clarinet on his trumpet kopte er zelfs een. Tot die tijd bestond Jass vooral uit collectieve improvisatie. Louis’ innovaties betekende in werkelijkheid juist een doorbraak naar juist nog meer ruimte. Nieuwe ruimte in onontgonnen gebied. In permanente staat van voortdurende verandering. Niet laag op laag maar nat-in-nat als in een virtuoos meesterwerk dat zichzelf tot in de oneindigheid vormgeeft op steeds weer een andere manier daarbij gevoed door avontuurszin en empathie. 
Dat zijn de kunsten. In de grote wereld beleven we andere tijden. 

Zaterdag 20 september 2025
Op het nieuws en andere kanalen is vrijwel permanent live te volgen hoe de vrijheid voor dood wordt achtergelaten onder het mom van diezelfde vrijheid. Op TV zie ik jongens en meisjes Wij zijn Nederland gillen. Nou en denk ik. Ik ook. En mijn kinderen trouwens ook. Op straat roept iemand Wij maken af wat Hitler begonnen is. Hij krijgt enthousiast bijval. In de stad wordt het kantoor van een degelijke middenpartij aangevallen. Een dag later vinden rechtse en mainstream media, opiniemakers en politici het maar lastig om de gebeurtenissen te veroordelen als politiek geweld. Waarschijnlijk heeft het feit dat een aanzienlijk deel van het parlement inmiddels openlijk de omvolkingstheorie aanhangt er iets mee te maken. 
In de tweede kamer zie ik mensen met kinderachtige Nederlandse vlaggetjes op hun revers marchanderen met de grondwet. Een paar dagen daarvoor zijn alle antifascisten middels een geniepig wetsvoorstel gedegradeerd tot terroristen.

Mijn dochter moet langs een groep extreemrechtse relschoppers die dag. 
Ze is pas zestien. Achteraf schrik ik me het lazarus. 
Ik snap heel goed dat een weldenkend mens geen idee heeft dat dit überhaupt bestaat. Pas als de blinde haat je recht in het gezicht aanstaart begint het te dagen. In de ogen van die ander heb je geen enkel bestaansrecht. Die blik is het begin van ontmenselijking. Doorgaans is het een volstrekte vreemde. 
Het zou niet uit moeten maken maar dat doet het toch.

Wij van welke minderheid dan ook weten maar al te goed dat er ogenschijnlijk niets aan de hand is zolang er is besloten dat je aan de goede kant staat. Ondertussen wordt het monster gepaaid, gestut en vetgemest met vals sentiment, leugens en valse redenaties om eenmaal volwassen genadeloos toe te slaan. Op een kwade dag ben je ineens vogelvrij. Vogelvrij verklaard door een meedogenloze autocraat met in zijn kielzog hijgerige vazallen uit het zelfbenoemde Herrenvolk. Wat ik me wel eens afvraag in alle oprechtheid zijn die mensen dan niet bang dat ze bijvoorbeeld een gehandicapt of autistisch kind krijgen, of heus wel snappen dat een beetje socialisme best fijn is mocht je onverhoopt arbeidsongeschikt raken? Of erger, dat je op een kwade dag zelf uit het reine blanke paradijs wordt verstoten om wat voor reden dan ook.

Ik neem het ze eigenlijk niet eens kwalijk. Hopeloos verdwaald in basale angsten en onverwerkte trauma’s als ze zijn. Dat wordt pas wakker uit de onnozele haatdroom als ze kapotgeschoten van het front terugkeren of als hun per ongeluk homoseksuele nageslacht wordt afgevoerd naar een concentratiekamp. Precies wat die Duitse en al die andere tijdloze moeders ergens toch gedacht moeten hebben toen ze hun onschuldige kroost alsmaar jonger en onschuldiger naar de vijand moesten blijven sturen nadat ze eerst alle hate speech van even daarvoor nog zo hartstochtelijk hadden omarmd. Het was op het hysterische af geweest. Als betoverd hadden ze langs de kant van de weg gestaan.

Nee, de ergernis zit ‘m bij hen die beter zouden moeten weten. Of eigenlijk beter weten. Degene die beseffen dat ze middels rechtmatige verkiezingen de sleutel van de moraal hebben verkregen om ‘m daarna met volle overtuiging te verkwanselen aan de eerste de beste charlatan. Nette partijen die ook wel snappen dat we het in zo’n klein land altijd samen zullen moeten doen maar in plaats daarvan hun ziel verkochten aan de duivel. De liefde omgesmolten tot een duister politiek verdienmodel met vroeg of laat gruwelijke consequenties. Ga je schamen zei mijn moeder wel eens als je stiekem beter wist.

Cathedral of St. John the Divine, New York 1968
Orkestleider Duke Ellington spreekt tijdens zijn overweldigende Second Sacred Concert over Billy Strayhorn, zijn schrijvende alter ego.

Billy Strayhorn demanded freedom of expression 

and lived in what we consider the most important and moral of freedoms. 

Freedom from hate, unconditionally. Freedom from self-pity. 

Freedom from fear of possibly doing something that might help another more than it might help himself. 

And freedom from the kind of pride that could make a man feel he is better than his brother.

Strays was zwart en queer en wist dat hij het alleen nooit zou redden in het toen ook al net zo xenofobe Amerika. Eind jaren dertig solliciteerde hij met Take The A Train bij de meester die terstond zijn hart en ziel en nog veel meer in handen legde van zijn nieuwe partner. Take The A Train werd bovendien tot in lengte van dagen de herkenningsmelodie van het orkest. Onderweg schreven ze als tot elkaar veroordeeld een oeuvre bij elkaar, on the road. In treinen, bussen, hotelkamers. Ze vielen samen in de persoon van Duke Ellington als grootse Amerikaanse componist uit de muziekgeschiedenis. Favoriet spelletje was om elkaar midden in de nacht te bellen met een compositorisch vraagstuk om vervolgens te kijken wie het snelst een briljante oplossing kon verzinnen. 

Billie Strayhorn overleed in 1967, samen met een deel van Duke. Ellington sprak dezelfde tekst een jaar later opnieuw uit in het Witte Huis toen hij de Presidential Medal of Freedom kreeg uitgereikt door Richard Nixon. Jazz als Underground Railroad. 

Iemand vroeg eens aan Ellington waarom hij niet mee marcheerde tijdens de protesten van de Civil Rights Movement. 

These fingers are meant to play the piano luidde het vriendelijke antwoord.

My protest is in my music.