Iedere in moderne jazz geïnteresseerde liefhebber kent de (excentrieke) pianist Misha Mengelberg. De man die al meer dan zestig jaar kromgebogen achter de piano, met – tot voor enkele jaren - een sigarettenpeuk in de mondhoek, een pakje vloeitjes, asbak en kop koffie bovenop zijn instrument, schijnbaar achteloos zo nu en dan eens over de toetsen ramt. Dat was tóen. Nu is Misha Mengelberg, 78 jaar inmiddels, een tere, kwetsbare lieverd geworden. Die in de documentaire van Cherry Duyns mét de door hem in 1967 opgerichte Instant Composers Pool (ICP) een week lang verblijft in Londen. Waar de groep een aantal malen optreedt in de Vortex Jazzclub. Met diep in het hart van ieder groepslid de wens dat Misha Mengelberg bij elk concert plaats neemt achter de piano. Die wens komt echter niet elke avond uit.

De documentaire is pas enige minuten oud of het eerste ontroerende moment dient zich aan. Misha Mengelberg zit in de kleedkamer van de jazzclub. Hij tuurt  wezenloos voor zich uit. Dan loopt Han Bennink - mede-oprichter van de ICP en de slagwerker met wie Mengelberg al 54 jaar samenspeelt - door het beeld. Op weg naar het podium waar hij zijn drumstel moet opzetten, zegt hij terloops tegen de pianist: "Jij bent pianist, je hoeft nooit een zak te doen." Met zijn demente ogen kijkt Mengelberg Han Bennink na, je ziet hem denken en dan komt het: "Ik ben pianist, dat is waar." Je gemoed schiet voor de eerste maal vol. Want - en dat is 66 minutenlang de vraag: is deze demente Misha nog wel pianist? 

Wis en waarachtig
Het antwoord dient zich in 'Misha and So On' vanzelf aan. Mengelberg is wis en waarachtig nog pianist, maar het concertpodium zal zijn speelplek niet meer zijn. De documentaire laat zien hoe hij die zaterdag in september in club Vortex, hand in hand met violiste Mary Oliver en meefluitend met zijn orkest met zijn eigen compositie 'De Sprong, O Romantiek Der Hazen', afscheid neemt van de internationale podia. Dat is wéér een moment in de film om stil van te worden, om diep te slikken.

'Misha and So On' kent veel van deze momenten en is daardoor een schitterend document geworden. De titel is ontleend aan de passage waarin de musicus een boek signeert: 'Misha enzovoort' krabbelt hij er als opdracht, vrijwel onleesbaar in.

Misha in de straten van Londen.


Documentairemaker Cherry Duyns scheert zoals altijd weer rakelings langs de randen van het melodrama, maar zijn pogingen om het drama-Mengelberg nog wat meer aan te zetten, ergeren je nu niet, omdat déze tragedie zijn eigen verhaal vertelt. De documentaire is zo waardevol, omdat telkens weer de juiste momenten zijn geschoten en hij ingenieus is gemonteerd. Zoals wanneer Misha Mengelberg mompelt: "I have to finish the last move on this..." Dan is hij de draad weer kwijt, maar dat laatste voor de hand liggende woord vult de kijker moeiteloos zelf in.

'Misha and So On' besteedt terecht ook veel aandacht aan hoe de groep met de ziekte van Misha Mengelberg omgaat. "Wij hebben binnen het orkest besproken hoe het is om zonder hem te spelen", zegt tenorsaxofonist Ab Baars. "Misha speelt zó'n centrale rol in het orkest en in ieders muzikale leven. We hebben besloten dat hij altijd mee mag, of hij nu speelt of niet. Het is immers zo inspirerend als hij bij ons is."

Maar ook in houding en gebaar toont ieder groepslid zijn affectie met de bandleider. Cellist Tristan Honsinger vraagt aan Misha Mengelberg, terwijl beiden achter een groot glas Guinness-bier zitten: "Ben jij de koning of koningin?" Waarop Mengelberg antwoordt: "Ik ben de prins." Honsiger knikt bevestigend: "Hij is de soul van de ICP. Misha zit in onze zielen." En Han Bennink: "Alle leden van ICP houden Misha uit de wind."

Pijnlijk
Cherry Duyns vraagt aan altsaxofonist/klarinettist Michael Moore of Misha niet tegen zichzelf beschermd moet worden, omdat het anders wel eens pijnlijk voor hem en het orkest zou kunnen worden. Michael Moore kijkt recht in de camera als hij zegt: "Dat moment is allang voorbij. Misha verstoort de muziek nooit, wat hij ook zal doen."

Intiem is de verklaring die Ab Baars geeft over de momenten waarop de dementie van Mengelberg zichtbaar werd. "Misha houdt van verwarring en gekte. Dat maakt het heel moeilijk om het ogenblik aan te wijzen dat er iets mis was. In het ICP werken wij vaak met stukken die gebaseerd zijn op vorm en schema. Dat zijn elementen die Misha tot in de perfectie beheerst. Op zeker moment raakte hij schema's kwijt. Aanvankelijk viel dat niet op, maar het werd een probleem toen de ritmesectie dat ging merken. Dat was vijf jaar geleden."











Misha op het podium van jazzclub Vortex in Londen.


Trombonist Wolter Wierbos kreeg door dat er iets aan het veranderen was bij Misha Mengelberg tijdens de laatste Amerikaanse tournee van ICP. "Toen zag ik voor het eerste een rare blik in zijn ogen. We zaten in de trein, Misha werd wakker en vroeg een beetje verschrikt: 'Wolter, zitten we hier in Zeeland'?”

Ab Baars kan geen woord meer uitbrengen als Cherry Duyns hem erop wijst dat die bewuste zaterdag in Londen Misha Mengelberg zijn laatste concert zal geven. "Betekent dat wat voor je?" vraagt hij. De camera heeft het gelaat van Ab Baars onverbiddelijk in beeld. De musicus valt stil, zijn gezicht begint te trekken, hij vecht tegen zijn tranen. De grootmeester gaat ICP ontvallen, geen beeld kan dit duidelijker maken dan dít ene.

En natuurlijk heeft Misha Mengelberg ook zijn heldere momenten. Met maat van het eerste uur Han Bennink en nog wat groepsleden zit hij aan tafel als Bennink de Amerikaanse componist John Cage ter sprake brengt. Die wordt snel gefileerd: "Zijn verzinsels op het gebied van muziek zijn tamelijk vijandig." Frédéric Chopin brengt het er niet veel beter van af: "Hij is verbazingwekkend saai en vervelend." Waarna  jazzpianist Thelonious Monk een enorme pluim in zijn zak mag steken.

Susanna von Canon
Een centrale rol in de documentaire speelt Susanna von Canon. Zij is niet alleen de producente van de documentaire, maar ook de vrouw die Misha Mengelberg al geruime tijd begeleidt. Zij brengt hem zijn wandelstok na - waarmee hij even later piano gaat spelen - rijdt hem met een rolstoel door Londen, verzorgt zijn pufje, maakt hem klaar voor de nacht als hij prachtig zegt: "Ik ben genegen in mijn bedje te duiken" en lacht zich een kriek als iemand van de musici opmerkt: "Blijf maar lekker thuis" en Misha die dat niet goed heeft gehoord opmerkt: "Lekkere wijven?"

Cherry Duyns neemt al een voorschot op de toekomst, als hij aan violiste Mary Oliver vraagt of de ICP zal doorgaan als Misha Mengelberg er niet meer is. Dat had hij beter niet kunnen doen, want de pianist en componist is nog gewoon onder ons. Mary Oliver antwoordt met tranen in de ogen: "ICP kan gewoon blijven bestaan. Misha's geest is er, zijn muziek. Alleen is híj niet te vervangen."

Aan het einde van de documentaire verlaten de groepsleden de hotellobby in Londen, waar een deel van de film zich afspeelt. Susanna von Canon en Misha Mengelberg blijven achter. Han Bennink zegt terwijl hij wegloopt: "Neem je het bluesje in c nog even door, Misha?" Met die typisch peilloze diepte in de ogen van een dementerende kijkt Mengelberg hem na. Susanna von Canon richt zich tot haar protégé: "Leuke band hè?" Misha knikt: "Ja, aardige band."


'Misha and So On' gaat op zaterdag 23 november tijdens de IDFA in bioscoop Tuschinsky-2 in Amsterdam in première (uitverkocht). Verder nog te zien op IDFA van 26 t/m 29 november op diverse locaties.

• Info en speeldata 'Misha and So On' tijdens IDFA Amsterdam
  
  
  
  

Trailer 'Misha and So On'